Ubezwłasnowolnienie częściowe – na czym polega?

Co mówią przepisy?

Jak przewiduje art. 16 Kodeksu cywilnego, osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego oraz innego typu zaburzeń psychicznych. Przepis ten wymaga również, by stan tej osoby nie uzasadniał orzeczenia przez sąd ubezwłasnowolnienia całkowitego, jednak konieczna była pomoc w prowadzeniu spraw chorego.

Zgodnie z art. 15 Kodeksu, osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma podobnie jak małoletni powyżej 13 roku życia, ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Jej zdolność prawna i sądowa nie jednak podlega ograniczeniu. Dla tego, kto jest ubezwłasnowolniony częściowo ustanawia się nie opiekę, lecz kuratelę (art. 16 § 2 k.c.). Warto pamiętać, że kurator jest uprawniony do reprezentacji ubezwłasnowolnionego i zarządu jej majątkiem tylko gdy postanowi o tym sąd opiekuńczy.

Kiedy sąd orzeka ubezwłasnowolnienie częściowe?

Decyzja sądu zapada po uwzględnieniu sytuacji życiowej i rodzinnej osoby, która ma ograniczoną zdolność do prowadzenia swych spraw. Ubezwłasnowolnienie nie może być orzeczone „z automatu”, np. w oparciu o samą dokumentację medyczną, a tym bardziej zaświadczenia czy deklaracje rodziny lub innych osób bliskich chorego (por. np. postanowienie SN z 9 października 1974, I CR 500/74).

Dzieję się tak, gdyż ubezwłasnowolnienie, nawet „tylko” częściowe, to jedna z najpoważniejszych ingerencji w sferę autonomii i dóbr osobistych jednostki znanych współczesnemu prawu. Ograniczenie swobody zawierania umów i zarządzania swoimi sprawami musi następować jedynie gdy prowadzi do optymalnego w konkretnych okolicznościach ukształtowania sytuacji życiowej człowieka.

Celem ubezwłasnowolnienia jest ochrona interesów majątkowych i osobistych chorego, a wraz z tym interesu środowiska w którym żyje (tak wypowiedział się Sąd Najwyższy jeszcze w orzeczeniu z 15 maja 1969 roku, I CR 132/86). Postanowienie SN z 29 grudnia 1983,I CR 377/83 idzie nawet nieco dalej, gdyż stwierdza, że omawiania przez nas instytucja jest powołana wyłącznie w interesie chorego, zatem nie służy dobru (interesom) wnoszącego o jej orzeczenie lub jego rodziny.

Przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego

Przyczyny wskazane w art. 16 Kodeksu cywilnego są analogiczne do tych przewidzianych dla ubezwłasnowolnienia pełnego, jednak zaburzenia winny być mniej poważne lub nasilone. Uchwalony w roku 1969 przepis posługuje się archaiczną terminologią, zwłaszcza określenie „niedorozwój umysłowy” należałoby zastąpić „upośledzeniem umysłowym”, a „pijaństwo” uzależnieniem od alkoholu.

Sąd Najwyższy w postawieniu z 5 lutego 1965 r., I CR 399/64 zwrócił uwagę, że odmiennie niż np. w prawie rzymskim i kodyfikacjach XIX stulecia, tzw. marnotrawstwo (hulaszczy tryb życia, trwonienie pieniędzy) nie stanowi odrębnego tytułu orzeczenia ubezwłasnowolnienia. Może jednak być objawem zaburzeń psychicznych np. choroby afektywnej dwubiegunowej lub zaburzeń osobowości (np. typu histrionicznego).

Często do stwierdzenia przesłanek medycznych ubezwłasnowolnienia konieczna jest nie tylko ekspertyza psychiatry bądź neurologa, lecz opinia psychologa, który oceni sprawność intelektualną chorej osoby. Powala to na stwierdzenie, czy może ona samodzielnie uczestniczyć w postępowaniu jej dotyczącym oraz jaka jest jej zdolność prowadzenia własnych spraw.

Na podstawie: P. Nazaruk [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, Warszawa 2019, art. 16.